چالش های اخلاقی شبیه سازی انسانی (1)

چالش های اخلاقی شبیه سازی انسانی (1)

چکیده

امروزه بحث از شبیه سازی در کانون توجه صاحب نظران عرصه های گوناگون قرار دارد. مخالفان به کار بستن این تکنیک، دلایلی بر ضد آن اقامه می کنند. برخی از این دلایل کلامی، پاره ای فقهی و برخی اجتماعی اند. اما کسانی با نگاه اخلاقی بر آن شده اند تا شبیه سازی انسانی را از منظری اخلاقی نقد کنند. با رویکرد اخلاقی عمدتاً پنج دلیل بر ضد شبیه سازی اقامه شده است: یک. نقض کرامت ذاتی انسان؛ دو. ایجاد انسان های درجه دوم؛ سه. استفاده ابزاری از انسان ها؛ چهار. ودیعه بودن جسم انسان؛ و پنج. نابودی جنین های ناخواسته. نویسنده ی مقاله این دلایل را گزارش و سپس به تحلیل آنها پرداخته و قوت آنها را سنجیده است.
واژه های کلیدی: اخلاق زیستی، کرامت انسانی، قتل نفس، شبیه سازی انسانی، اخلاق، کلونینگ.

طرح مساله

تولید مثل غیر جنسی از طریق تکنیک «انتقال هسته سلول پیکری» Somatic Nuclear Cell Transfer یا به تعبیر رایج و عامه پسند شبیه سازی (Cloning) برای نخستین بار به گونه ای موفق درباره ی پستانداران در سال 1996م. به کار بسته شد و از این راه دکتر ایان ویلموت، جنین شناس اسکاتلندی، توانست گوسفندی، بدون نیاز به گامت یا سلول جنسی نر، پدید آورد. انتشار این خبر در سال 1997 م. موجی از حیرت و نگرانی هایی درباره ی آینده ی این تکنیک پیش کشید و متفکران حوزه های گوناگون را به خود مشغول ساخت. مهم ترین نگرانی آن بود که آیا کاربست چنین تکینیک درباره ی انسان رواست و می توان در آینده شاهد استفاده ی گسترده ای از این دستاورد بی نظیر مهندسی ژنتیک بود، و اگر چنین شود، سرشت و سرنوشت انسان در آینده چه خواهد شد. بسیاری از سازمان های جهانی، از جمله سازمان بهداشت جهانی (WHO) و یونسکو، بیانیه هایی بر ضد آن منتشر ساختند. کلیسای کاتولیک نیز آن را ناقض کرامت انسان و از بین برنده نهاد خانواده دانست.(2) همچنین غالب مسلمانان، یعنی اهل سنت، قاطعانه این عمل را محکوم کردند و بر ضد آن دلایل گوناگونی اقامه نمودند. (3) البته برخی از مسلمانان، عمدتاً شیعه، در این میان دیدگاه های متفاوتی به دست دادند، از تحریم مطلق گرفته تا جواز مطلق (4). مخالفت با شبیه سازی انسانی به دلایل مختلفی صورت می گرفت. برخی به دلایل کلامی و اعتقادی متمسک می شدند و پاره ای عمدتاً بر دلایل فقهی پای می فشردند. (5) گاه نیز برای اثبات نادرستی شبیه سازی انسانی به دلایل اخلاقی استناد شده و می شود. هدف این تحقیق نیز گزارش و بررسی این دلایل و سنجش میزان کارآیی آنها و پاسخ به این پرسش است که : «آیا کاربست تکنیک شبیه سازی درباره ی انسان و تولید مثل غیر جنسی موجودی انسانی از نظر اخلاقی نادرست است؟».

الف. دلایل اخلاقی ضد شبیه سازی انسانی

با بررسی متونی که به نحوی بر ضد شبیه سازی انسانی در میان مسلمانان نوشته شده است، می توان مهم ترین دلایل اخلاقی در مخالفت با شبیه سازی انسانی را به شرح زیر طبقه بندی نمود:
یک. نقض کرامت ذاتی انسان؛
دو. ایجاد انسان های درجه دوم؛
سه. استفاده ابزاری از انسان ها؛
چهار. ودیعه بودن جسم انسان؛
پنج. نابودی جنین های ناخواسته.

یک . نقض کرامت ذاتی انسان

نقطه ی ثقل نقدهای اخلاقی شبیه سازی انسانی، آن است که این مسأله ناقض کرامت انسانی است. در غالب آثاری که از منظر اخلاقی به مسأله ی شبیه سازی پرداخته اند، بارها شاهد تعابیری چون «کرامه الانسان» و«امتهان کرامه الانسان» هستیم. این نگرش معمولا با نقل آیه ی شریفه ای آغاز می شود که در آن خداوند از گرامی داشتن انسان و شرافت بخشیدن او بر دیگر موجودات سخن می گوید. مقدمه ی بیانیه ی نهایی مجمع فقه اسلامی این گونه آغاز می شود: «خداوند انسان را در بهترین تقویم آفرید، و او را به غایت کرامت بخشید، پس فرمود: « و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا». (6) لیکن شبیه سازی انسانی این کرامت و شرافت ذاتی انسان را مخدوش می سازد. به گفته ی دبیر کل رابطه العالم الاسلامی، شبیه سازی انسانی خطری بزرگ بر ضد کرامت انسانی به شمار می رود. [الترکی، رساله من رابطه العالم الاسلامی]. عبدالهادی مصباح [مصباح، الاستنساخ بین العلم و الدین: 43] و ریاض احمد [ عوده الله، الاستنساخ فی میزان الاسلام: 135] نیز هر یک به گونه ای از این دلیل سود می جویند.
اما جای این پرسش است که کجا شبیه سازی انسانی با کرامت انسانی ناسازگار است؟ در برابر این پرسش، پاسخ روشنی در متون مربوط دیده نمی شود. غالب نوشته ها به صورتی کلی به کرامت ذاتی انسان و نقض آن در شبیه سازی انسانی اشاره می کنند. حال اگر مجاز به تحلیل و تفسیر این متون باشیم، می توانیم به سه پاسخ یا تقریر عمده دست پیدا کنیم.
تفسیر اول بر آن است که کرامت ذاتی انسان در نحوه ی تولید مثل او، شکل باروری و زادن او است. از این رو، هر کاری که به دستکاری و تغییر این شیوه بینجامد و به جای روش طبیعی روشی دیگر را جایگزین سازد، کرامت انسانی را نقض کرده است. طبق این نگرش، شبیه سازی انسانی از طریق جایگزینی شیوه ی تولید غیرجنسی، کرامت انسانی را نقض کرده است. (7)
تفسیر دوم، این می تواند باشد که کرامت انسانی در حفظ و دست ناخوردگی ترکیب ژنتیکی اوست. از این رو، هر گونه دستکاری ترکیب وراثتی انسان، نقض کرامت او به شمار می رود و از آن جا که در شبیه سازی انسانی، با ژن های انسانی بازی می شود، به همین دلیل، این کار ناقض کرامت انسانی و تحقیر آن است. (8)
سومین تفسیر آن است که تبدیل انسان به عرصه ی آزمایشگاه و برخورد با او به مثابه موش های آزمایشگاهی ناقض کرامت انسانی است. با همین تفسیر است که دومین دلیل از دلایل حرمت شبیه سازی انسانی از نظر دبیر کل رابطه العالم الاسلامی، مسأله ی دست کاری جنین و بازی با آن یاد شده است. از این رو، وی با تأکید این کار را در هیچ مرحله از مراحل جنینی جایز نمی داند. (9) صبری الدمرادش یکی از مفاسد شبیه سازی انسانی را این گونه برمی شمارد: «تحقیر کرامت انسانی است از طریق کاربست تجاربی بر او که بر حیوانات اعمال می شود.» (10)
قرضاوی نیز شبیه سازی انسانی را ناقض کرامت انسانی دانسته، می گوید: «درست نیست که انسان با حیوان و نبات در شیوه ی تکثیر یا اعمال آزمایش های علمی و بازی با عناصر وراثتی اش به گونه ای که پیامدهای آن معین نیست، یکسان شمرده شود.» (11)
وهبه الزحیلی گویا بر این باور است که دستکاری ژنتیکی به انگیزه ی بهسازی وضع جنین، نقض کرامت انسانی است. وی در این مورد می گوید که اگر در کارهایی از این دست مقصودمان اصلاح بیماری های ارثی خطیر باشد، اشکالی ندارد. اما اگر هدف اصلاح نژاد و افزایش قوای ذهنی و مانند آن باشد، جایز نیست، زیرا علاوه بر آن که تغییر خلق الله است، هدر دادن کرامت انسانی به شمار می رود. (12)
حاصل آن که شبیه سازی انسانی، ناقض کرامت انسانی، با هر تفسیری، به شمار می رود و در نتیجه برای حفظ این کرامت باید مانع شبیه سازی انسانی شد. عجیل النشمی، این گونه به نتیجه ی مورد نظر خود می رسد: «به این نتیجه رسیده ایم که برای مسلمانان و غیر مسلمان جایز نیست که تجربه ی شبیه سازی را بر انسان انجام دهد، حفظاً لکرامته و صفاء لحیاته و امناً لمستقبله.» (13)

دو. ایجاد انسان های درجه دوم

همه ی انسان ها برابرند و نمی توان آنها را به درجه اول و درجه دوم تقسیم کرد. اما شبیه سازی انسانی، این امکان را فراهم می آورد تا به دلخواه خود کسانی را با صفات ژنتیکی خاصی پدید آوریم و از آنها برای کارهای مشخصی استفاده کنیم. این جاست که برخی از انسان ها از نظر انسانی درجه دوم به شمار خواهند رفت. حتی اگر انسانی را برای هدف ارجمندی پدید آوریم، باز او خود را در آینده موجودی درجه دوم احساس خواهد کرد و ما اخلاقاً مسوول این احساس هستیم. با یک مثال می توان این نقد اخلاقی را روشن ساخت؛ اگر دختری را از طریق شبیه سازی انسانی پدید آوریم تا به خواهر بزرگ تر خود که از بیماری سرطان خون رنج می برد، از مغز استخوان خود کمک کند و در این کار موفق شویم، باز چنین کسی در همه ی عمر خود را موجودی درجه دوم به شمار خواهد آورد. ممکن است او را دوست بدارند، اما نه به عنوان دختر خود. (14) عمرالالفی نیز بر این باور است که شبیه سازی انسانی این امکان را فراهم می سازد که طبقه ای از کارگران و افراد درجه دوم به وجود آوریم. (15)

سه. استفاده ی ابزاری از انسان ها

هنگامی که انسان های درجه دومی به وجود آوردیم، به طور طبیعی از آنان استفاده های ابزاری خواهیم کرد و آنان را ابزار مقاصد خود خواهیم ساخت و این با اصل غائیت انسان که بنیاد اخلاق دینی به شمار می رود، ناسازگار است. مفاد این قاعده آن است که «با هرکس چنان رفتار کن که می خواهی با تو آن گونه رفتار کنند و آنان را ابزار صرف خود مپندار». (16) منتقدان شبیه سازی انسانی بر این نظرند که این تکنولوژی به استفاده ی ابزاری از انسان ها خواهد انجامید. از این رو، غیر اخلاقی است. به گفته ی کارم السید غنیم، بسیاری از عالمان و مصلحان اجتماعی بر این باور هستند که شخص شبیه سازی شده، احساس خواهد کرد که فرد درجه دومی است که برای مقاصد دیگری تولید شده است و از او استفاده ی ابزاری می شود. (17) در نتیجه، از این نوع انسان ها می توان به عنوان ابزار بی اراده و برای کارهای پست سود جست، یا از آنان به عنوان کالای جنسی بهره مند شد و یا از اعضای بدنشان به مثابه قطعات یدکی سود برد.

چهار. ودیعه بودن جسم انسان

جسد انسان ودیعه ای الهی است که به گونه ای مشروط در اختیار آدمی نهاده شده است. نصوص متعددی گویای این باور اساسی دینی است که انسان مالک جسم خود نیست. به تعبیر دیگر، جسم ما ملک دیگری است و ما اخلاقاً حق تصرف در ملک دیگری را نداریم. در جایی که ملک دیگری در اختیار ما گذاشته می شود، این مالک است که باید خود نحوه ی تصرف و دامنه ی آن را معین سازد. به همین سبب، خداوند انتحار را منع کرده است، در نتیجه، کسی حق ندارد تن خود را نابود کند. این وظیفه و تکلیف هر مسلمان است که از بدن خود چون امانتی الهی و ودیعه ای خدایی نگه داری کند و در آن تصرفات نادرست نکند. به همین سبب، شبیه سازی انسانی که نوعی تصرف مالکانه در بدن است، ممنوع و غیر اخلاقی است. هنگامی که ما حق تصرف در بدن خود را نداریم، به طریق اولی حق تصرف در جسد دیگران را نخواهیم داشت. این چکیده ی استدلالی است که کسانی مانند منور انیس احمد، کارشناس مهندسی ژنتیک و سردبیر پیایند اسلامی (Islamica Periodica)، در میان اهل سنت مطرح می کنند. (18) طبق تقریر ریاض احمد عوده الله: «مالکیت جسد از آن انسان نیست، بلکه از نظر مسلمان، جسد ودیعه ی خداوند عزوجل نزد اوست. بنابراین نه ملک اوست، و نه کالایی است قابل تصرف.» (19) گفتنی است که محمدمهدی شمس الدین، از عالمان شیعه، نیز همین استدلال را پیش می کشد. (20) این دلیل را با تقریر اندکی متفاوت تر می توان جزو دلایل کلامی یا حتی فقهی برشمرد.

پنج. نابودی جنین های ناخواسته

نصر فرید واصل این دلیل را با عبارات عاطفی خاص و جهت دار و حزن آوری تقریر می کند و بر آن است که شبیه سازی انسانی موجب پیدایی جنین های دفورمه و بدقواره می شود. در این حالت به احتمال قوی همین که شبیه سازی کنندگان متوجه شدند جنین شبیه سازی شده دارای ویژگی های مطلوب آنان نیست، همان طور که کالاهای فاقد ویژگی های مطلوب نابود می گردند، آنان را نابود می سازند. حال در این صورت چه کسی برای آن بیچارگان اندوهناک می شود؟ پدری که سلول را فروخته است و نمی داند که به چه سرنوشتی دچار شده؟ یا مادری که رحم خود را اجاره داده و پس از تولد نوزاد را به حال خود گذاشته و در پی مشتری دیگری برای رحم خودش است؟ یا پدری که سلول را خریده و رحم را اجاره کرده است؟ یا آن زنی که از سلول شوهر باردار شده و می داند که از بانک سلول خریداری شده است و از خود شوهرش نیست؟ (21)
اینها دلایل عمده ی اخلاقی بر ضد شبیه سازی انسانی به شمار می رود. البته می توان هر سه دلیل نخست را به یک دلیل ارجاع داد و آن نقض کرامت انسانی است که صورت های مختلفی به خود می گیرد. لیکن برای تقریر بهتر بحث، این تقسیم بندی، به عمل آمد.

پی نوشت ها :

1. استادیار موسسه ی آموزش عالی ادیان و مذاهب و دانش آموخته ی حوزه ی علمیه.
2.اسلامی، شبیه سازی در آیین کاتولیک، ص 56.
3. اسلامی، شبیه سازی انسانی از دیدگاه کلامی اهل سنت، ص 88.
4. اسلامی، شبیه سازی از دیدگاه شیعه، بررسی چهار دیدگاه، ص 8.
5. شبیه سازی انسانی از دیدگاه فقه اهل سنت، ص 74.
6. [اسراء/70] مجله مجمع الفقه الاسلامی، ص 418.
7. برزنجی، عملیات اطفال الانایب و الاستنساخ البشری فی منظور الشریعه الاسلامیه، ص 102.
8. عوده الله، همان، ص 136.
9. الترکی، همان.
10. الدمرداش، الاستنساخ قنبله العصر، ص 92.
11. حمیش، قضایا فقهیه معاصره، ص 223.
12. محمدحسین، فضل الله، الاستنساخ جدل العلم والدین و الاخلاق: صص 126-127.
13. عوده الله، همان، ص 171.
14. همان، ص 99.
15. العوضی، رؤیه اسلامیه لبعض المشکلات الطبیه المعاصره، ص 125.
16. اسلامی، دروغ مصلحت آمیز، بحثی در مفهوم و گستره آن، ص 178.
17. غنیم، الاستنساخ و الانجاب، ص 147.
18. المرکز الاستشاری للدراسات و التوثیق، الاستنساخ الجینی، اخلاق علم الاحیاء، ص 10.
19. عوده الله، همان، ص 190.
20. مرکز الدراسات و الابحاث الاسلامیه- المسیحیه، الاستنساخ بین الاسلام و المسیحیه، ص 133.
21. العوضی، همان، ص 439.